Sowiec Jan ze Szczawina h. Prawda (zm. po 1329 a przed 1346), kasztelan dobrzyński. Pochodził z Mazowsza. Był blisko spokrewniony z Gólczewskimi oraz z rodziną pochodzącą z Trębek koło Szczawina.
Przed r. 1299 wstąpił S. do służby u ks. Bolesława II, od którego, zapewne za jakieś usługi, otrzymał hojne nadania: najpierw (10 VIII 1299) Szczawin i Włoszczanowo (dziś Łuszczanów) pod Gąbinem, potem zaś (4 IV 1304) Brochów i Sławęcino (później nieistniejące) z trzema borami między Czerwińskiem a Sochaczewem w zamian za jedną wieś w ziemi liwskiej. Dn. 12 III 1329 jest S. potwierdzony z tytułem kaszt. dobrzyńskiego; znajdował się wówczas w otoczeniu ks. Władysława Garbatego, sprawującego namiestnicze rządy w ziemi dobrzyńskiej w imieniu Władysława Łokietka. Do tych trzech wystąpień ograniczają się pewne wiadomości źródłowe o żyjącym S-u. Niezwykle dużo wnosi jednak przekaz daleko późniejszy – dokument Siemowita III z r. 1374, zwracający synom S-a Brochów i nie nazwane już Sławęcino, które to wsie odebrał kiedyś ich ojcu stryj wystawcy, ks. płocki Wacław. Identyczność przydomka «Sowiec», użytego w dokumentach z l. 1329 i 1374, dowodzi tożsamości kaszt. dobrzyńskiego z mazowieckim dziedzicem Brochowa i Szczawina. Konfiskata części dóbr przez ks. Wacława mogła mieć motyw polityczny; S. sprzeciwiał się widocznie brodnickiemu przymierzu książąt mazowieckich z zakonem krzyżackim (1326), po czym – poszkodowany na majętności – przeszedł w służbę Władysława Łokietka, lub jego dobrzyńskich synowców Władysława i Bolesława, i w nagrodę otrzymał najwyższy urząd ziemi dobrzyńskiej. Kasztelanem mógł S. zostać nie wcześniej niż we wrześniu 1323, kiedy to w walce z Litwinami poległ uprzedni kaszt. Włost. Nie ma jednak żadnych danych na to, że S. był jego bezpośrednim następcą.
Jedna z dwóch zachowanych kopii dokumentu nadania Brochowa z r. 1304 zawiera cenną późniejszą interpolację. Wymienia ona dwa różne domy S-a: w Radzikowie (raczej pod Błoniem niż pod Czerwińskiem) i Brochowie oraz łącznie 13 jego wsi położonych w różnych częściach Mazowsza. Stan majętności może odnosić się już do pokolenia synów S-a (domniemany czas interpolacji); ważne jest wszakże uwydatnienie roli Radzikowa, otwierającego poczet wsi. Wydaje się więc, że stanowiło ono siedzibę S-a przed książęcymi nadaniami Szczawina i Brochowa. Nie utrzymało się jednak w tej roli, ponieważ bliscy potomkowie S-a pisali się ze Szczawina bądź z Brochowa. Mieli oni także Kaszewy w ziemi łęczyckiej (niedaleko Żychlina); szereg działów rodzinnych tam dowodzi, że była to już własność S-a. Brak natomiast danych, by określić jego dobra w ziemi dobrzyńskiej, które zapewne posiadał jako kasztelan (a które mieli dowodnie Prawdzice z Golczewa). Wnuk S-a Sieciech, który świadczył tam (1378) w wywodzie szlachectwa Prawdziców ze Stróżewa, został zapisany w dokumencie sądu dobrzyńskiego z mazowieckiego Szczawina, chociaż zapiski sądu łęczyckiego notowały go zawsze z łęczyckich Kaszew.
Losy S-a po r. 1329 są nieznane. Można sądzić, że w czasie krzyżackiej okupacji ziemi dobrzyńskiej przebywał w Koronie lub na Mazowszu, używając dalej tytułu kaszt. dobrzyńskiego. Źródłowo potwierdzony następca S-a Piotr Ogon objął kaszt. dobrzyńską dopiero między r. 1346 a 1350.
Z nieznanej żony S. pozostawił sześciu synów, z których dwaj zostali kolejno biskupami płockimi: Stanisław zw. Sówką (zob.) i Dobiesław zw. Sówką (zob.); pozostali to: skarbnik płocki Andrzej, Sędzigniew, Mikołaj zw. Mikłuszem i Nasięgniew. Obu braci-biskupów Jan Długosz pisze z Golczewa, znanego gniazda Prawdziców pod Płockiem, dodając im jeszcze najstarszego brata – Mikołaja, bpa płockiego przed Stanisławem. Relacje Długosza przyjęła większość badaczy, jest ona jednak wątpliwa. S. miał przecież świeckiego syna imieniem Mikołaj, a powtarzanie imion wśród żyjącego rodzeństwa w początkach XIV w. jeszcze nie rozpowszechniło się w Polsce. Świeccy synowie S-a występują w źródłach tylko efemerycznie. Znani ze źródeł czternastowieczni Gólczewscy (trzech kolejnych kasztelanów płockich o imieniu Andrzej) dowodnie nie pochodzili od S-a.
Do rozważenia pozostaje problem ewentualnego pełnienia przez S-a urzędu podstolego mazowieckiego. W osobach Sasina – podstolego mazowieckiego (1299–1300) i kaszt. sochaczewskiego (1303) oraz Andrzeja z Trębek – fundatora tamtejszego kościoła (1303) i podkomorzego mazowieckiego (1303–13) można domniemywać braci S-a. Losy tej trójki w świetle dokumentów wydają się bowiem splecione. Sasin (którego imię powtarzało się później we wszystkich trzech gałęziach Prawdziców) należał w r. 1299 do świadków książęcej donacji Szczawina i Włoszczanowa dla S-a. Z kolei w r. 1303 Sasin i Andrzej wystąpili obok siebie w testacji innego dokumentu Bolesława II, ok. r. 1305 zaś w identycznym układzie pojawili się – i to w Sochaczewie – podkomorzy Andrzej i podstoli mazowiecki Jan. Ten ostatni zatem objął dawny urząd Sasina, awansowanego na kaszt. sochaczewską. Utożsamienie go z S-em wydaje się więc prawdopodobne, zwłaszcza że S. cieszył się względami ks. Bolesława. Wątpliwości budzi tylko chronologia, gdyż jeszcze w r. 1304 nadanie Brochowa wymienia S-a bez urzędu. Podstolstwo mogło więc jakiś czas wakować, albo też między Sasinem a S-em ktoś mógł zajmować je krótko. W każdym razie potęgę Prawdziców na Mazowszu zapoczątkowała przychylność Bolesława II.
Boniecki, II 122–3; Niesiecki, VIII 305–7; Paprocki, s. 625–6; Lasocki Z., Dostojnicy i urzędnicy ziemi dobrzyńskiej w XIV i XV wieku, „Mies. Herald.” R. 13: 1934 s. 39; – Piętka J., Mazowiecka elita feudalna późnego średniowiecza, W. 1975; Radzimiński A., Prałaci i kanonicy kapituły katedralnej płockiej w XIV i 1. poł. XV w., Tor. 1991–3 I 36–7, 72–3, 111–13, II 135–6; Supruniuk A., Otoczenie księcia mazowieckiego Siemowita IV (1374–1426), W. 1998; Żebrowski T., Zarys dziejów diecezji płockiej, Płock 1976 s. 39–44; – Cod. Pol., II 481; Nowy kodeks dyplomatyczny Mazowsza, II 99, 106, 117, III 141; Suchodolska E., Regesty dokumentów mazowieckich z lat 1248–1345, W. 1980; – Arch. Uniw. Tor.: sygn. 70839 (Stawicki A., Otoczenie księcia mazowieckiego Bolesława II, Tor. 1995 s. 24–9, 31, 42– 3, 51, 57–9, 63, 65, 68, mszp.); B. Czart.: Teki Naruszewicza, VIII 537–538.
Janusz Bieniak